Sản xuất gạo giảm phát thải – đòn bẩy nâng tầm hạt gạo Việt

Trong nhiều năm, Việt Nam luôn nằm trong nhóm các quốc gia xuất khẩu gạo hàng đầu thế giới, song giá trị gia tăng và vị thế thương hiệu vẫn là bài toán chưa có lời giải trọn vẹn. Khi các thị trường lớn như EU, Nhật Bản ngày càng siết chặt tiêu chuẩn môi trường, phát thải carbon và truy xuất nguồn gốc, việc chỉ chú trọng sản lượng đã không còn phù hợp. Thay vào đó, gạo chất lượng cao, gạo xanh, gạo phát thải thấp đang trở thành “tấm hộ chiếu” mới để hạt gạo Việt bước vào những phân khúc cao cấp.

Theo ông Phạm Thái Bình, Chủ tịch HĐQT Công ty Trung An, việc tham gia chuỗi giá trị gạo phát thải thấp giúp doanh nghiệp không chỉ bán được gạo, mà còn bán được uy tín và thương hiệu. Đây là điều kiện then chốt để tiếp cận các thị trường khó tính như Nhật Bản, EU.

Theo ông Phạm Thái Bình, vùng nguyên liệu thuộc Đề án phát triển 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp tại TP Cần Thơ nói riêng và vùng Đồng bằng sông Cửu Long nói chung đã từng bước hình thành. Với sự hỗ trợ của các cơ quan chuyên môn, nông dân và doanh nghiệp đang triển khai khá đồng bộ các tiêu chí sản xuất lúa giảm phát thải, từ giống, nước tưới, phân bón đến quản lý đồng ruộng.

PGS, TS Mai Văn Trịnh, Viện trưởng Viện Môi trường Nông nghiệp, cho biết việc áp dụng các biện pháp giảm phát thải cho phép tính toán rõ dấu vết carbon của sản phẩm, tức lượng CO₂ phát thải trên mỗi kg thóc hoặc gạo. Nếu giảm từ mức phổ biến khoảng 2 kg CO₂/kg thóc xuống 1,5kg hoặc 1kg, sản phẩm sẽ được xếp vào nhóm gạo phát thải thấp, yếu tố gần như bắt buộc khi thâm nhập các thị trường cao cấp như EU.

“Gạo phát thải thấp không chỉ dễ xuất khẩu hơn, mà còn bán được giá cao hơn. Đây là lợi ích kép, vừa bảo vệ môi trường, vừa nâng cao giá trị thương mại và thương hiệu gạo Việt”, ông Trịnh nhấn mạnh.

Đáng lưu ý, nhiều quốc gia đang xây dựng lộ trình áp thuế carbon với hàng hóa phát thải cao. Nếu không chủ động chuyển đổi, doanh nghiệp gạo Việt có nguy cơ đối mặt với rào cản thuế quan mới trong tương lai.

Nhận định được yêu cầu này, hai năm qua nhiều doanh nghiệp, địa phương đã thực hiện Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp hiệu quả. Ông Lê Thanh Tùng, Phó Chủ tịch Hiệp hội Ngành hàng Lúa gạo Việt Nam (VIETRISA) cho biết, tính tới kết thúc vụ Hè – Thu 2025, quy mô diện tích tham gia Đề án đã đạt 354.839 ha, vượt 197% so với mục tiêu đề ra.

Nông dân tham gia mô hình giảm chi phí sản xuất từ 1,7 đến 4,9 triệu đồng/ha so với sản xuất ngoài mô hình, tương đương giảm giá thành sản xuất từ 326 đồng đến 1.052 đồng/kg lúa tươi. Lượng giống gieo sạ giảm 50-65%, tương đương tiết kiệm khoảng 70-130 kg/ha; lượng phân đạm trung bình giảm tới 31,3%; cắt giảm lượng nước tưới, đạt chuẩn rút nước ít nhất 2-3 lần, giảm 1-3 lần phun thuốc bảo vệ thực vật.

Quan trọng hơn, năng suất trong mô hình tăng từ 1,4-15,9 tạ/ha, tương đương mức trung bình 3,2 đến 22,1% so với canh tác truyền thống. Tại vụ Đông – Xuân, lượng giảm phát thải của mô hình đạt 3,7 tấn tCO₂e/ha/vụ, cho thấy tiềm năng lớn để mở rộng diện tích sản xuất lúa vừa chất lượng cao, vừa phát thải thấp.

Từ thực tiễn này, VIETRISA nhấn mạnh định hướng chiến lược: Muốn mở rộng diện tích phải mở rộng liên kết; muốn giảm phát thải phải chuẩn hóa quy trình; muốn nông dân hưởng lợi thì doanh nghiệp phải vào cuộc. Đề án được xác định là cuộc chơi của “Trách nhiệm – tiêu chuẩn – liên kết chuỗi”, với doanh nghiệp là hạt nhân và nông dân là trung tâm.

Các ý kiến chuyên gia, doanh nghiệp cũng cho rằng, cần áp dụng ngay các tiến bộ kỹ thuật và quy trình đã ban hành để vừa giảm giống, giảm phân bón, giảm phát thải, vừa tăng thu nhập cho nông dân, lấy sức khỏe đất làm nền tảng lâu dài. Cùng với đó là xây dựng liên kết bền vững giữa doanh nghiệp và nông dân dựa trên hợp đồng, cam kết và trách nhiệm rõ ràng của các bên trong chuỗi giá trị.

Ông Nguyễn Quốc Mạnh, Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật đánh giá, cần hành động thống nhất giữa các bên liên quan trong chuối liên kết.

Theo đó, các doanh nghiệp (vật tư và chế biến, tiêu thụ) được đề nghị chủ động liên kết với HTX và nông dân, sản xuất theo quy trình giảm phát thải đã ban hành, đồng thời tận dụng hỗ trợ kỹ thuật trong khâu theo dõi và đánh giá MRV để bảo đảm độ tin cậy.

Các địa phương, được đề nghị hỗ trợ doanh nghiệp, HTX và nông dân trong chuỗi liên kết, hướng dẫn áp dụng đồng bộ quy trình sản xuất lúa chất lượng cao, giảm phát thải và nâng cấp vùng sản xuất.

“Không lúc nào bằng lúc này, chúng ta có đủ thị trường, kỹ thuật, chính sách và quyết tâm để đưa hạt gạo Việt Nam bước sang một trang mới: Xanh hơn, sạch hơn, cạnh tranh hơn. Mỗi đơn vị sẽ trở thành một mắt xích mạnh, góp phần tạo ra một hệ sinh thái triệu ha, không chỉ đạt diện tích, mà còn đạt giá trị mới cho nông dân và ngành hàng lúa gạo Việt Nam”, ông Nguyễn Quốc Mạnh nhấn mạnh.

Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp được kỳ vọng sẽ là nền móng để xây dựng thương hiệu gạo Việt Nam gắn với bền vững và trách nhiệm môi trường. Khi đó, hạt gạo Việt không chỉ hiện diện nhiều hơn trên thị trường thế giới, mà còn đứng ở phân khúc cao hơn, với giá trị xứng đáng hơn cho cả nông dân và doanh nghiệp.

Thy Hằng – Diễn đàn Doanh nghiệp