Hoàn thiện thể chế cho các đô thị sáng tạo: Bài toán mới đặt ra từ trường hợp của Hội An

Tại hội thảo khoa học “Cơ sở lý luận và kinh nghiệm quốc tế về hoàn thiện thể chế phát triển các ngành công nghiệp văn hóa nhằm tạo động lực cho phát triển nhanh và bền vững đất nước trong bối cảnh mới”, PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Phương – Viện trưởng Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam đã trình bày tham luận nhấn mạnh một vấn đề đang thu hút sự quan tâm lớn: làm thế nào để duy trì tư cách pháp nhân và năng lực vận hành của các “đô thị sáng tạo” trong bối cảnh cải cách hành chính hiện nay.

Thách thức pháp lý đối với các đô thị sáng tạo như Hội An

Theo PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Phương, cải cách hành chính hai cấp tại một số địa phương đang đặt ra bài toán mới cho các thành phố được UNESCO công nhận là đô thị sáng tạo. Trường hợp Hội An và Đà Lạt đã sáp nhập đơn vị hành chính và chuyển thành phường – làm dấy lên câu hỏi: khi mất tư cách “thành phố” theo nghĩa hành chính, liệu các đô thị này có còn được công nhận và vận hành như một “thành phố sáng tạo” trong mạng lưới quốc tế?

Vấn đề trọng tâm, theo PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Phương, không nằm ở tên gọi hành chính, mà ở việc duy trì được tư cách đại diện hợp lệ trước UNESCO và các mạng lưới sáng tạo toàn cầu.

Cần một mô hình thể chế trung gian

Trong bối cảnh thể chế hành chính chưa kịp điều chỉnh cho các trường hợp đặc thù, PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Phương đề xuất hướng tiếp cận mới: xây dựng “thể chế sáng tạo” như một cấu phần bổ sung, vận hành song song với cơ cấu hành chính hiện hữu.

Một giải pháp khả thi là hình thành “Đơn vị sáng tạo tự chủ” – một thực thể trung gian có quyền điều phối, ký kết hợp tác quốc tế, tiếp nhận tài trợ và duy trì vai trò đại diện sáng tạo của địa phương.

Mô hình này cho phép địa phương vẫn tuân thủ cơ cấu hành chính mới, đồng thời không bị mất đi vị thế và chức năng trong mạng lưới đô thị sáng tạo toàn cầu.

Bài học từ kinh nghiệm quốc tế

Kinh nghiệm từ Edinburgh (Vương quốc Anh) cho thấy, ngay cả khi quyền lực hành chính tập trung ở cấp thành phố, các vùng sáng tạo nội đô vẫn có thể được trao quyền hoạch định chiến lược văn hóa, phát triển công nghiệp sáng tạo và duy trì bản sắc riêng. Việc thiết kế cơ chế quản trị song song giữa “thành phố mẹ” và các đơn vị sáng tạo đã giúp Edinburgh vừa đảm bảo sự thống nhất quản lý vừa duy trì được năng lực đại diện sáng tạo cấp khu vực.

PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Phương cho rằng đây là tiền đề quan trọng để xem xét xây dựng cơ chế để “phường Hội An” không vận hành như một phường thông thường theo đơn vị hành chính hiện nay (ba phường + một xã), mà như một thực thể sáng tạo có tư cách pháp nhân mềm, đủ điều kiện thực hiện các nhiệm vụ quốc tế theo chuẩn UNESCO.

Đề xuất mô hình: Trung tâm Điều phối Sáng tạo Hội An

Trên cơ sở phân tích, PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Phương đề xuất một cấu trúc thể chế cụ thể: Trung tâm điều phối sáng tạo Hội An.

Về hành chính: trung tâm có thể trực thuộc UBND thành phố Đà Nẵng hoặc một cơ quan chuyên môn trong lĩnh vực văn hóa.

Về vận hành: trung tâm hoạt động theo cơ chế bán tự chủ tương tự mô hình ở Jeonju (Hàn Quốc), vừa là cánh tay nối dài của chính quyền, vừa là đại diện của cộng đồng sáng tạo địa phương.

Trung tâm sẽ có vai trò: đại diện pháp nhân trong mạng lưới UNESCO Creative Cities Network (UCCN), ký kết các chương trình hợp tác quốc tế, tiếp nhận nguồn lực tài trợ, điều hành sáng kiến sáng tạo – di sản – văn hóa, thực hiện chế độ báo cáo định kỳ theo yêu cầu UNESCO.

Mục tiêu: bảo đảm tính liên tục của bản sắc sáng tạo

PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Phương khẳng định, mục tiêu không phải là tách Hội An khỏi Đà Nẵng hay tái lập mô hình hành chính riêng, mà là duy trì tính liên tục của bản sắc, di sản và năng lực sáng tạo, những yếu tố cốt lõi quyết định việc UNESCO tiếp tục công nhận Hội An như một thành phố sáng tạo trong bối cảnh cải cách hành chính hai cấp. “Điều quan trọng nhất là phần ‘sáng tạo – di sản – bản sắc’ của Hội An phải có một cơ quan đại diện hợp lệ,” PGS.TS. Nguyễn Thị Thu Phương nhấn mạnh.

Hội thảo khoa học “Cơ sở lý luận và kinh nghiệm quốc tế về hoàn thiện thể chế phát triển các ngành công nghiệp văn hóa nhằm tạo động lực cho phát triển nhanh và bền vững đất nước trong bối cảnh mới” được tổ chức ngày 4/11, trong khuôn khổ Đề tài khoa học cấp quốc gia “Hoàn thiện thể chế phát triển các ngành công nghiệp văn hóa nhằm góp phần tạo động lực phát triển nhanh và bền vững đất nước trong điều kiện mới” do PGS.TS Nguyễn Thị Thu Phương làm chủ nhiệm, Viện Văn hoá, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam là cơ quan chủ trì.

Lê Long