Công nghiệp hỗ trợ cơ khí: Những khoảng trống cần lấp để bứt tốc

Lực đẩy từ số hóa và yêu cầu tái cấu trúc chuỗi cung ứng

Diễn đàn cấp cao về đổi mới số hóa và AI trong máy công cụ, diễn ra trong khuôn khổ Triển lãm CMES Vietnam 2025 (12–15/11), quy tụ lãnh đạo Hội Tự động hóa Việt Nam (VAA), Hiệp hội Doanh nghiệp cơ khí Việt Nam (VAMI), Hiệp hội Doanh nghiệp đầu tư nước ngoài (VAFIE), CAMEL Events cùng hàng trăm doanh nghiệp cơ khí, công nghệ. Điểm chung của các ý kiến tại diễn đàn là nhận định: máy công cụ và ngành cơ khí đóng vai trò nền tảng cho công nghiệp 4.0, nhưng nội lực của Việt Nam hiện vẫn chưa đủ mạnh.

Ông Đỗ Nguyên Hưng, Phó Tổng Thư ký VAA, cho biết mục tiêu phát triển công nghiệp 4.0 giai đoạn 2030–2045 đặt trọng tâm vào kinh tế số, kinh tế xanh, nâng cao năng suất, chất lượng và năng lực tự chủ công nghiệp. Tuy nhiên, Việt Nam hiện mới đáp ứng được khoảng 32% nhu cầu máy móc, thiết bị trong nước; 68% còn lại phải nhập khẩu, với kim ngạch 9 tháng năm 2025 lên tới 44,27 tỷ USD.

Diễn đàn có sự tham gia của các lãnh đạo VAA, VAMI, VAFIE, CAMEL Events, các chuyên gia, nhà khoa học trong lĩnh vực công nghệ, AI, chuyển đổi số và đại diện các doanh nghiệp có gian hàng trưng bày tại triển lãm

Thực tế này cho thấy yêu cầu cấp thiết phải phát triển công nghiệp hỗ trợ cơ khí chính xác, nâng cao năng lực làm chủ công nghệ, hình thành doanh nghiệp đầu đàn và các cụm liên kết ngành. Dù các chính sách như Nghị quyết 52, Nghị quyết 29, Quyết định 319 hay Nghị quyết 115 đã tạo khung pháp lý quan trọng, nhiều doanh nghiệp cho rằng vẫn cần cơ chế ưu đãi mạnh hơn về thuế, tín dụng, hạ tầng và tiêu chuẩn kỹ thuật để khuyến khích đầu tư dài hạn.

Ở góc độ doanh nghiệp, những câu chuyện chuyển đổi sản xuất thông minh cho thấy hướng đi rõ ràng. Ông Nguyễn Hoàng Kiên, Phó Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Bóng đèn Phích nước Rạng Đông, chia sẻ quá trình doanh nghiệp chuyển từ mô hình sản xuất truyền thống sang hệ sinh thái sản phẩm – dịch vụ 4.0, triển khai bản sao số, vận hành theo JIT, Zero Defect và tái cấu trúc hệ thống theo chuẩn quốc tế. Đây được xem là mô hình mẫu cho thấy điều kiện cần để doanh nghiệp Việt tiến gần hơn tới chuỗi cung ứng toàn cầu.

Tuy nhiên, điểm yếu phổ biến của nhiều doanh nghiệp cơ khí vẫn nằm ở khâu bảo trì và vận hành máy công cụ. Các chuyên gia từ TuLoTech và Công ty Cổ phần Tư vấn Cải tiến đầu tư và kết nối Việt – Nhật (VJIP) chỉ ra rằng cách bảo trì “đồng loạt” còn khá phổ biến, dẫn đến lỗi sản phẩm, giảm tuổi thọ thiết bị và làm suy giảm uy tín với khách hàng FDI. Dù các giải pháp như TPM, CMMS hay ứng dụng AI/ML vào bảo trì tiên đoán đã được nhắc đến nhiều, rào cản lớn nhất vẫn là nhân lực và nhận thức, đặc biệt với doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Ông Nguyễn Hoàng Kiên, Phó Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Bóng đèn Phích nước Rạng Đông phát biểu tại sự kiện

Khoảng trống công nghiệp hỗ trợ và cơ hội từ các dự án lớn

Một trong những vấn đề then chốt được thảo luận sâu tại diễn đàn là năng lực tham gia chuỗi cung ứng của doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ cơ khí. Khảo sát của JETRO giai đoạn 2024–2025 cho thấy xu hướng doanh nghiệp FDI gia tăng mua linh kiện nội địa, song doanh nghiệp Việt vẫn gặp khó trong việc đáp ứng yêu cầu về độ chính xác, đồng thiết kế, tiêu chuẩn chất lượng và tốc độ phản ứng.

Các chuyên gia cảnh báo, làn sóng xe điện, tự động hóa, vật liệu mới đang nâng chuẩn chuỗi cung ứng toàn cầu, buộc doanh nghiệp cơ khí nội địa phải nâng cấp nhanh hơn. Những thiếu hụt chính hiện nay gồm: phụ thuộc nhập khẩu công nghệ lõi như máy công cụ, CNC, robot công nghiệp; hệ thống quản trị và tiêu chuẩn sản xuất chưa tiệm cận FDI/OEM; thiếu các cụm công nghiệp hỗ trợ chuyên ngành quy mô đủ lớn; hạn chế về nhân lực vận hành sản xuất thông minh; và khó tiếp cận tín dụng để đầu tư đổi mới thiết bị.

Các lãnh đạo VAA, doanh nghiệp và đại biểu khách mời chụp ảnh lưu niệm sau diễn đàn

Trong bối cảnh đó, dự án đường sắt tốc độ cao Bắc – Nam được các chuyên gia nhìn nhận như một “cú hích” tiềm năng cho công nghiệp hỗ trợ ngành cơ khí. Dự án sẽ tạo ra nhu cầu đáng kể về kết cấu thép, cơ khí chế tạo, linh kiện chính xác, thiết bị điện – điều khiển, cũng như dịch vụ bảo trì, bảo dưỡng. Đây có thể trở thành thị trường đầu ra dài hạn, giúp doanh nghiệp cơ khí Việt từng bước tham gia sâu hơn vào các hạng mục có giá trị gia tăng cao. Ngược lại, nếu không chuẩn bị năng lực từ sớm, phần lớn giá trị dự án nhiều khả năng vẫn rơi vào tay các nhà thầu và nhà cung ứng nước ngoài.

Từ thực tiễn đó, các doanh nghiệp tham dự diễn đàn kiến nghị Chính phủ mở rộng ưu đãi thuế cho dự án công nghiệp hỗ trợ, ưu tiên đặt hàng công đối với sản phẩm cơ khí nội địa đạt chuẩn; thúc đẩy tiêu chuẩn hóa, đấu thầu minh bạch; đồng thời có cơ chế hỗ trợ tài chính để doanh nghiệp thay thế dây chuyền lạc hậu bằng công nghệ mới.

Hoàng My