Công nghiệp hỗ trợ ngành điện tử: Cánh cửa mở ra chuỗi cung ứng toàn cầu

Ngành điện tử Việt Nam đang chứng kiến sự tăng trưởng mạnh mẽ, trở thành một trong những lĩnh vực xuất khẩu chủ lực của quốc gia. Tuy nhiên, sự phụ thuộc lớn vào các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) và tỷ lệ nội địa hóa thấp đang đặt ra thách thức lớn cho sự phát triển bền vững của ngành.

Thành tựu xuất khẩu và những thách thức nội tại

Năm 2024, ngành điện tử Việt Nam ghi nhận kim ngạch xuất khẩu đạt 126,5 tỷ USD, chiếm hơn 34% tổng kim ngạch xuất khẩu quốc gia (405 tỷ USD). Trong đó, xuất khẩu nhóm hàng máy tính, sản phẩm điện tử và linh kiện đạt 72,6 tỷ USD, tăng 26,6% so với năm 2023; xuất khẩu điện thoại và linh kiện đạt 53,9 tỷ USD, tăng 2,9% so với năm trước.

Tuy nhiên, phần lớn giá trị này đến từ các tập đoàn nước ngoài như Samsung, LG, Apple, trong khi các doanh nghiệp nội địa chủ yếu đảm nhận các công đoạn có giá trị thấp. Theo Bộ Công Thương, tỷ lệ nội địa hóa ngành điện tử hiện chỉ khoảng 5-10%. Các sản phẩm điện tử trên thị trường Việt Nam đa số là hàng nhập khẩu nguyên chiếc hoặc lắp ráp trong nước bằng linh kiện ngoại.

Theo Tổng cục Thống kê, kim ngạch nhập khẩu điện tử, máy tính và linh kiện năm 2024 lập kỷ lục, với 107 tỷ USD, tăng 21,7% so với năm 2023. Điều này cho thấy sự phụ thuộc lớn vào nguồn cung linh kiện từ nước ngoài và sự thiếu hụt trong năng lực sản xuất nội địa.

Bà Đỗ Thị Thúy Hương, Ủy viên Ban chấp hành Hiệp hội Doanh nghiệp điện tử Việt Nam (VEIA), cho biết: “Ngành công nghiệp điện tử, chế biến chế tạo Việt Nam có đặc thù là thâm dụng lao động lớn. Điều đó ngược hẳn với ngành công nghiệp điện tử ở các nước khác trên thế giới khi tập trung vốn và công nghệ. Hiện nay Việt Nam đang phát triển công nghiệp bán dẫn liên quan đến nhiều mảng, từ đầu tư sản xuất đến xử lý quy trình công nghệ, cập nhật công nghệ… Do đó, nhân lực cho ngành này không phải chỉ cần kỹ sư thiết kế vi mạch, mà còn cần hiểu biết quy trình công nghệ sản xuất. Đây là điều Việt Nam đang còn yếu.”

Ông Trần Hữu Quyền, Chủ tịch VNPT Technology, nhận định: “Các doanh nghiệp điện tử chủ yếu vẫn đang tham gia vào các công đoạn gia công có giá trị gia tăng thấp, nên vai trò của doanh nghiệp đối với từng sản phẩm điện tử còn rất khiêm tốn. Việc thiết kế, xây dựng kiến trúc cho một sản phẩm điện tử vẫn đang thiếu cả về quy mô cũng như nguồn lực.”

Ông Trần Đức Tùng, Phó Tổng Giám đốc Hanel PT, chia sẻ: “Khoảng 10 năm gần đây, số lượng doanh nghiệp Việt xuất hiện trong các chuỗi cung ứng sản xuất cơ khí, nhựa và bao bì của Nhật Bản ngày càng tăng. Trong khi đó, ở lĩnh vực điện tử, vẫn chưa nhiều doanh nghiệp Việt đủ kinh nghiệm và khả năng xây dựng hệ thống sản xuất đảm bảo tiêu chuẩn của Nhật Bản.”

Chiến lược nâng cao năng lực doanh nghiệp nội địa

Dù mang lại kim ngạch xuất khẩu lớn cho nền kinh tế, song các doanh nghiệp điện tử nội địa đang gặp nhiều khó khăn. Bà Đỗ Thị Thúy Hương cho biết, hiện các doanh nghiệp điện tử Việt Nam, cũng như nhiều doanh nghiệp trong ngành công nghiệp hỗ trợ, phần lớn là các doanh nghiệp vừa và nhỏ. Ở quy mô này, doanh nghiệp thường thiếu ba yếu tố quan trọng: vốn, công nghệ và nguồn nhân lực.

Bên cạnh đó, các doanh nghiệp lĩnh vực điện tử của Việt Nam vẫn thiên về gia công, lắp ráp, chưa chú trọng tạo thành chuỗi cung ứng hoặc phát triển những phân khúc như thiết kế, nghiên cứu và phát triển (R&D), phân phối… để sản phẩm có giá trị gia tăng cao hơn, tạo tính lan tỏa cho các doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ khác cùng phát triển.

Chuyên gia kinh tế Cấn Văn Lực cho rằng, các doanh nghiệp ngành điện tử cần nắm bắt tốt các xu hướng thương mại và đầu tư toàn cầu và đối tác chính; tận dụng tốt các chính sách hỗ trợ về thuế, phí, lãi suất để đẩy mạnh chuyển đổi số, kinh doanh tuần hoàn; tăng cường nguyên liệu sạch, nguyên liệu tại chỗ; đẩy mạnh phát triển công nghiệp hỗ trợ.”

Hiện nay, Chính phủ đã nhận diện được vấn đề. Quyết định 68/QĐ-TTg về phát triển công nghiệp hỗ trợ, cùng với các gói tín dụng ưu đãi, hỗ trợ chứng nhận tiêu chuẩn, tư vấn kỹ thuật, chuyển đổi số… đang được đẩy mạnh. Tuy nhiên, hiệu quả triển khai chưa thực sự rõ rệt ở cấp doanh nghiệp. Nhiều nơi vẫn phản ánh việc tiếp cận vốn gặp khó, thời gian thẩm định dài, thiếu tư vấn thực chiến. Một số địa phương như TP.HCM, Bắc Ninh, Hải Phòng đã bước đầu xây dựng các trung tâm kỹ thuật hỗ trợ công nghiệp hỗ trợ, nhưng mô hình này chưa được nhân rộng toàn quốc.

Trong bối cảnh thế giới đang tái cấu trúc chuỗi cung ứng sau đại dịch, xu hướng “China+1” vẫn tiếp diễn, Việt Nam cần tận dụng thời điểm này như một “cửa sổ cơ hội” hiếm có để nâng cấp năng lực công nghiệp hỗ trợ. Cần có một chiến lược điều phối tổng thể, gắn kết chính sách công, năng lực tư nhân và đầu tư nước ngoài. Nếu không, Việt Nam sẽ tiếp tục đóng vai trò điểm đặt nhà máy chứ không phải trung tâm công nghiệp.

Bùi Liên – Vietnam Business Forum