Chuyển đổi giao thông xanh nhìn từ kinh nghiệm quốc tế

Theo kinh nghiệm quốc tế, chuyển đổi xanh trong lĩnh vực giao thông thường được áp dụng trước tiên tại các thành phố lớn – những nơi có mật độ dân cư cao, điều kiện kinh tế – xã hội đặc thù.

Đây là điều mà Việt Nam có thể tham khảo cho việc đẩy mạnh chuyển đổi xanh theo kế hoạch đề ra.

Lộ trình rõ ràng

Trung Quốc được xem là quốc gia tiên phong chuyển đổi phương tiện giao thông theo hướng xanh hóa, tức là dần loại bỏ xe sử dụng nhiên liệu hóa thạch, thay thế bằng phương tiện chạy điện (EV). Việc chuyển đổi giao thông xanh này của Trung Quốc được áp dụng thử nghiệm tại các đô thị lớn và dần phổ biến toàn quốc.

Truyền thông quốc tế thường chú ý đến chính sách viện trợ bằng tiền mặt cho người mua xe điện, hoặc thiết kế lại chương trình đăng ký phương tiện mới từ chính phủ Trung Quốc. Nhưng thực ra chiến lược xanh hóa ngành giao thông của Trung Quốc đã bắt đầu từ rất sớm và đồng bộ.

Từ đầu thập niên 2000, Trung Quốc đã triển khai chính sách hỗ trợ startup trong hệ sinh thái xe điện, gồm có khai thác đất hiếm, sản xuất pin, phần mềm,… cũng như công nghiệp phụ trợ. Điều này tạo ra sản lượng xe điện lớn và rẻ nhất thế giới, đảm bảo quyền tiếp cận phổ thông cho tất cả tầng lớp dân cư. Đây là yếu tố quyết định đến khả năng phổ cập xe điện tại Bắc Kinh, Thượng Hải, Thiên Tân, Thâm Quyến,…

Riêng với khoáng sản đất hiếm – nguyên liệu không thể thiếu tạo ra pin lithium được coi là “trái tim” của xe điện, vào thập niên 90 Trung Quốc đã lên kế hoạch khai thác, chế biến loại tài nguyên này, hiện nay là “quân bài” chiến lược của quốc gia này trong nhiều ngành công nghệ chủ chốt.

Dĩ nhiên, sự chuyển đổi phương tiện giao thông tại Trung Quốc cũng được hỗ trợ bởi nhiều chính sách “vệ tinh”, vừa mềm mỏng, vừa cứng rắn. Ví dụ, hạn ngạch cấp biển số ô tô chạy xăng, dầu tại Bắc Kinh được triển khai từ năm 2011 có xác suất cực thấp: 3,5 người được cấp trên 10.000 tham gia.

Ông Cui Dongshu, Tổng thư ký Hiệp hội Ô tô chở khách Trung Quốc cho biết, nhờ chính sách trợ giá cho người tiêu dùng, tỷ lệ sử dụng xe điện tại Trung Quốc đã vượt 50% kể từ tháng 7 năm ngoái, trong khi doanh số xe thuần điện và xe lai điện của nước này hiện chiếm khoảng 60% toàn cầu.

Trong khi đó, Liên minh châu Âu (EU) ra phán quyết từ năm 2035 trở đi 100% xe chạy động cơ đốt trong cả xăng lẫn dầu sẽ không được chấp nhận trong toàn khối. Đặc biệt theo lộ trình 10 năm tới, Na Uy miễn 25% thuế VAT, thuế nhập khẩu, đăng ký; miễn phí cầu đường, phà, đỗ xe công cộng đối với xe điện. Tính đến tháng 5/2025, EU đã đầu tư 970.000 điểm sạc công cộng, tập trung chủ yếu tại Hà Lan, Đức và Pháp.

Mỹ bắt đầu hỗ trợ phát triển xe điện năm 2008 với khoản tín dụng thuế cá nhân tối đa 7.500 USD/người. Đạo luật Giảm lạm phát (IRA) và Đạo luật Đầu tư cơ sở hạ tầng và việc làm cũng đã giành không gian lớn cho ngành này. Các tập đoàn tư nhân cam kết đầu tư hơn 120 tỷ USD vào hệ sinh thái xe điện…

Việt Nam cần làm gì?

Nhiều chuyên gia cho rằng, tương lai chắc chắn thuộc về xe điện. Việc chuyển đổi giao thông xanh tại Việt Nam dự kiến được áp dụng tại Hà Nội vào năm 2026 là đúng với xu hướng toàn cầu. Nhưng nên cẩn trọng xem xét lại nguồn lực, điều kiện tài chính, hạ tầng, tiêu chuẩn an toàn để có lộ trình phù hợp, tránh “dục tốc bất đạt”.

TS Nguyễn Sơn, Giảng viên ngành Quản lý chuỗi cung ứng và logistics, Đại học RMIT Việt Nam, nhận định: “Quá trình chuyển đổi sang xe điện vẫn sẽ tiếp tục, thậm chí với tốc độ nhanh, nhưng cần thời gian để các yếu tố quan trọng, như độ bền, độ an toàn, giá bán, điểm tiếp năng lượng được tiếp tục tối ưu hóa và cho thấy thuyết phục đối với nhóm người tiêu dùng khó tính hơn, ở các địa bàn khác”.

Kinh nghiệm Trung Quốc cho thấy, càng có nhiều nhà sản xuất, phân phối xe điện tại thị trường, thì người tiêu dùng càng có lợi, càng thúc đẩy nhanh quá trình chuyển đổi giao thông xanh. Bên cạnh đó, Nhà nước phải có chính sách hỗ trợ để người dân giảm bớt chi phí khi chuyển đổi sang xe điện.

Không ngẫu nhiên mà nhiều quốc gia tích cực đầu tư trạm sạc, vì đây là yếu tố then chốt để người dân quyết định sử dụng xe điện. Việt Nam có dân số trẻ; mật độ dân cư, hạ tầng tại các đô thị lớn thuộc top đầu thế giới. Do đó, cần có tính toán khoa học để đảm bảo bao nhiêu trạm sạc, bãi đỗ/đơn vị dân cư? Bên cạnh đó, để đảm bảo an toàn cho các trạm sạc xe điện, cần có các tiêu chuẩn đồng bộ trạm sạc và các biện pháp phòng cháy, chữa cháy nghiêm ngặt. Một điểm quan trọng không kém là nguồn điện có thể cùng lúc sạc cho hàng triệu xe điện. Điều này đòi hỏi Việt Nam thúc đẩy dự án điện hạt nhân.

Điểm yếu của Mỹ, châu Âu là sự phụ thuộc vào chuỗi cung ứng xe điện Trung Quốc, điều này dẫn đến sự lo ngại về an ninh quốc gia, thâm hụt thương mại,… Đây là một trong những nguyên nhân dẫn đến căng thẳng thương mại hiện nay, và cũng là vấn đề tiềm ẩn mà nước ta cần có chiến lược từ xa, từ sớm.